Camarioca (Kreyòl Ayisyen)

Yon istwa Kiben.

Fe Bustillo (née Gálvez), yon dam onorab nan Havana, te sipòte Fulgencio Batista lè Fidel Castro ak geriyè li yo te depoze rejim lan. De ras piman espanyòl, grann Fe a te yon nob Madrid ki te swiv mari li, yon gwo fonksyonè leta, lè li t ap sèvi nan Kiba. Apre Kiba te pran endepandans li—kote fanmi Gálvez la te bay lajan epi te pèdi pi piti pitit gason an pou koze a—granpapa Fe a, ki te abandone tit li, te pran menm pi gwo wòl nan nouvo gouvènman an. Pandan plizyè deseni, fanmi an te konstwi gwo lyen politik, elaji biznis yo, achte santèn ekta tè, epi marye pitit yo ak moun ki anndan biwokrasi a. Kont volonte fanmi l, Fe te marye ak Orlando Bustillo, yon doktè nan Havana, epi byento yo te fè yon pitit fi ki rele Lissette. Lè revolisyon an te triyonfe, Castro te asire pou kraze lyen politik Gálvez yo, detwi biznis yo, sezi tè yo, epi pa mal manm fanmi an te imedyatman arete oswa touye. Gwo kay yo sou senkyèm avni an, konfiske, te vin kay plizyè fanmi pòv ki te soti andeyò. Li te yon ti avantaj pou Fe dèske li te deja deplase pou viv nan kay modès mari l. Men, li te toujou sou siveyans.

Candi Rodriguez, yon fanm malveyan, gross, ak yon mak sou manton l ki te gen fòm pwa, ak yon vwa sèch akoz li te toujou ap fimen sigar, te al denonse otorite yo pou di Bustillo yo gen aktivite kontrevolisyonè. Okòmansman, sa pa t pran pye, paske Orlando te yon doktè respekte. Men lè Komite Defans Revolisyon (CDR) te etabli epi Candi te vin prezidan blòk la, plent li yo te rive sou zòrèy ki pi difisil oswa ki pa t menm konnen Bustillo yo. Se Candi li menm ki te vini ak nouvèl la an piblik, li deklare:

“Kamarad yo, kè m plen, paske pwochen pwen sou ajanda a ap fè revolisyon an pi djanm. Nou gen yon moun pami nou, yon doktè—nou tout konnen l—ki, malerezman, pa pran misyon komen nou an oserye. Lè nou koupe kann, ni li ni madanm li pa janm vin travay kòm volontè. Epi anplis, pou lòt pwojè leta yo, yo pa janm pare.”

Foul la te rele chalbari.

“Komite a te jwenn solisyon. Nou te pwopoze, pou nou tout konnen, pou nou fè klinik Doktè Bustillo a tounen yon sant piblik pou leta. E li te dwe rete anba sipèvizyon li. Men li te derefize. Donk, desizyon pran pou klinik la antre sou kontwòl leta imedyatman. Denmen maten a senkè, Doktè Bustillo, ou pral Simiter Colon pou fouye tonb. Se pa tonb pa ou—kontan w gen chans!”

Se konsa, Orlando, k ap fouye tonb, te rive denmen maten an nan Simiter Colon, panse li pa t ka desann pi ba pase sa ni soufri plis wont oswa kè sote. Men, kèk mwa annapre, yon lòt kè sote te vin taye banda nan kè paran Havanez yo, lè jèn yo te kòmanse rekrite pou òganizasyon tankou Union des Pyonye Rebèl oswa Asosyasyon Jèn Rebèl. Yan vwazen Bustillo yo, Umberto Calderón, ki se yon ti machann, te vin soufri an premye lè pitit fi katòz an li a te voye l lòtbò pou al edike moun andeyò. Ti fi a te retounen ansent, sa ki te fè papa a komèt swisid. Pitit yon lòt koup te voye yo nan kan, epi lè yo te retounen, apre yo te tande papa yo bay yon opinyon politik ki pa t “apwopriye,” yo te denonse tou de paran yo bay CDR. Kè sote a te vin anvayi tout vil la, piti pa piti, ak rimè sou abolisyon patria potestad, sou crèch leta, sou kamyon k ap ranmase timoun san swen sou lari Havana.

Orlando ak Fe te imajine tout kalte malè pou Lissette, ki te prèt pou fè kat an, e yo te deside voye l ale le pli vit posib. Se yon mouvman klandesten, fè reklam atravè yon feyè ilegal, ki te ofri opòtinite a, konsa Lissette te rive pou kont li Miami. Yon prèt charitab te resevwa li, te pran responsabilite ekri Bustillo yo, epi lèt sa yo te siyen pa Lissette ak ti desen timoun. Fe te toujou kriye lè li t ap li lèt sa yo pou Orlando, ki te chita, san pale, k ap tande li.

Pou rasanble ak Lissette, Bustillo yo te vle kite peyi a, men demand viza sorti yo te rejte. Se Candi ki te byen jwe wòl li, fè pou sa pa pase. Rezon ofisyèl yo se te absans Lissette ki pa t eksplike, mo sou mo “lien familyal dout” epi lefèt ke Bustillo yo pa t enskri ofisyèlman nan pati kominis la. Sa te kou rèd pou Fe, ki te ap kriye chak fwa l panse ak Lissette, men pi rèd toujou lè Orlando te arete lè eksilan yo te eseye fè yon envazyon ki te echwe. Envazyon sa a te lakoz arestasyon masiv nan vil la. Orlando, ki te premye sou lis Candi, te jwenn CDR yo ak prezidan yo nan lari yon aswè. Tankou iyen, yo te sènen li, lòt kominis ki te soti kay yo ak boutik yo vin mete men. Orlando te sèmante li pa t konnen anyen sou feyè anti-gouvènman yo te jwenn sou li—si yo te mete l sou li oswa li pa t kache l byen, nou pa konnen—men li te kanmenm jije koupab pou posede feyè “kont leta,” pami lòt akizasyon Candi te envente.

San mari ni pitit, Fe te pran lari a ap plenn, jiskaske otorite yo te arete l tou. Yon jij kominis, ki te ansyen pasyan Orlando, te pran pitye pou li, li te libere l, men a kondisyon pou l ale andeyò koupe kann.

Pandan Fe te pa la, Candi te pran lèt prèt la pou li. Okòmansman, li te reponn kòm si se te Fe, men yon jou, poul fè plis danyo, li te ekri prèt la kòm li menm, pou di Orlando te mouri an detansyon, epi manman an te vin fou, li t ap viv nan lopital. Lè prèt la te resevwa nouvèl sa yo, li te voye Lissette nan yon òfelina, epi lèt li pa t janm rive jwenn men Fe ankò.

Yon lèt tou te voye bay Fe kote li t ap koupe kann, ki te fè l kwè Orlando te mouri. Pou de semèn li te kriye, refize travay. Apre sa, yon lòt lèt te rive ankò pou di, nenpòt moman, Lissette ki te Miami t ap mouri akoz maladi grav. Fe te andedan lès la, toupre Cueto, e nouvèl sa a, ke li pa t gen okenn rezon pou pa kwè, te fè l vire tèt. Se pa tan ki te faya l, men depafini strese ak dezespwa. Nan ti kras tan, bote l te fennen, cheve l te vin grenn-blan, rid te kouvri vizaj li, li te vin trè mens, epi koulè wouj sou machwè l yo te disparet. Yon swa, an deliryòm, li te kouri kite chan kann lan, li te monte mòn yo. Apre kèk semèn, otorite yo te dekri li kòm disparèt oswa mouri.

Andedan mòn yo, Fe te jwenn yon ti kavo, li deside mouri la, panse fanmi l te mouri tou men y ap viv nan syèl. Yon aswè, gen yon ti mouton ki te antre kavo a, pèdi, li te vin pwoche Fe, li kouri koube sou janm li pendant li t ap dòmi. Lè Fe te leve, li te pè, men li te wè se te mouton inofansif, li kite l. Chalè mouton an te konfòte l, li te kwè aparisyon sa a vle di lanmò li toupre. Mouton an te grangou, li pa t gen anyen pou l ba li, Fe te ofri l pwatrin li. Pa t gen lèt, men li te panse suksyon an t ap kalme bèt la, epi li menm tou sa te fè l sonje Lissette. Byen vit, cheve te kouvri kò Fe, li te gentan ap deteryore, pèsonn pa t ap rekonèt li.

Denmen, lè solèy te antre kavo a, yon mesye ak yon chen te parèt devan li. Mesye a te prezante li kòm Oscar Sosa, mèt fèm ki pa lwen an, epi se mouton pa li ki te disparèt. Pou Oscar, Fe te sanble plis bèt pase moun, li te mande ki jan li te rive la. Fe rakonte tout istwa li depi Lissette te pati, san sispann repete li vle mouri. Oscar te vin pran anpil pitye pou li, espesyalman lè li te konnen Fe te soti nan fanmi Gálvez—papa Oscar te konnen ak respekte papa Fe, epi li te menm resevwa èd finansye pou premye fèm li—donk Oscar te konsidere Fe kòm sè li, mete l anwo, epi li pwomèt li, si li dakò, li ka viv lakay li. Fe, ki te piti jan, piti jan, an deliryòm, te kwè Oscar se yon zanj, li pa t opoze lè Oscar te pran l, mennen mouton an ak yon kòd, epi pote l lakay li.

Nan kay la, Oscar te viv ak madanm li, Rosa, ak pitit gason yo, Carlito, ki te gen katòz an. Te gen pyebwa mango, marakuya, ak lòt fwi sou tè a, yon ti kay an bwa ak do kay an pay. Sou pant mòn yo, te gen plant kafe. Nan lakou a, te gen plizyè zòn pou mouton, kochon, ak chwal.

Fe te reveye apre yon gwo somey, Rosa te bò kote l. Li te mande ki kote li ye. Lè Rosa te di l se pa t syèl la, Fe te reyalize li toujou vivan men mal, epi li te sipliye yo retounen l kavo a.

“Se la m destine pou m mouri,” Fe te di. “Paske sou tè a, pa gen anyen ki rete pou mwen. Tout bagay fini! Fanmi m disparèt, kay mwen, peyi mwen... Pito m mouri!”

Se konsa li te sipliye pou yo retounen l kavo a, oswa omwen retounen l ti mouton an, ki te pi gwo konsolasyon li gen depi mwa. Oscar te fè mouton an antre, li te meke lè li te wè Fe.

“Kote manman l?” Fe te mande.

“Li pa la ankò,” Rosa te reponn. “Gen moun ki te vini lòt jou a, yo te pran mwatye mouton nou yo, kite pifò ti mouton an. Sa a ou te jwenn lan te sove, nou te kwè yo te deja fè l mal.”

Apre sa, Rosa te rakonte tout sak te pase—pèt lòt tè yo, lanmò, tribilasyon ki te frape tout moun—padan Oscar t ap pote manje pou Fe sou kabann li. Fe pa t vle manje, men piti pa piti Rosa te konvenk li, li di l ap bezwen fòs pou tounen kavo a apre li fin repoz. Fe te manje epi li kontinye rakonte doulè l. Rosa te koute li byen, men lè Fe te di ankò li vle mouri, Rosa te reponn:

“Mouri? Pouki? Se vre mari ou mouri, men petèt Lissette toujou vivan. E si li pa vivan, li dwe syèl, non? Pa pou ou prese al jwenn li, sòf si Bondye vle sa. E Bondye mennen nou ba ou pou ou viv…” Konsa li te pale, epi Fe te pran kouraj, ti kras pa ti kras, jiskaske li te wè lage kò l mouri se jis renye lavi. Kidonk li te manje, pa vle bare tèt li pou paradi.

Premye swa a, de fanm yo te pale konsa, epi semèn ki te vin apre, Fe te reprann fòs. Rosa te ba li rad, li te penyen l, li te retire pwal sou figi, bra, ak janm li, jiskaske li te preske retounen jan li te ye. Fe te sipliye Sosa yo pa di pèsonn kimoun li ye. Yo te dakò, konnen risk la, epi yo te reponn otorite yo, lè yo te mande, ke Fe se kouzin Rosa, ki malad, soti lwès pou swen. Konsa Fe te antre nan vi Sosa yo, li te ede ak travay kay la, ak travay tè a. Li te ede ranmase grenn kafe mi, li te travay ak Carlito pou kraze, tranpe, lave, sèk, triye, epi sak kafe yo pou vann. Ti mouton an te toujou swiv li, epi chak fwa otorite yo te vini pou sezi bèt ak rekòt, li te kouri kache ak mouton an andedan forè a. Oscar tou te kache pati rekòt la, konsa tout moun te jwenn manje. Fe, malgre tristès li, te rive viv pi byen pase avan.

Nan twazyèm ane Fe te pase lakay Sosa yo, espwa li te retounen lè gen moun ki te di yo te ka soti ale Ozetazini. Li te pase tout ane sa yo san anpil espoa, pa sèlman paske li te panse Lissette mouri, men tou, si li vivan, pa t gen fason pou yo te retwouve l. Otorite yo te kwè Fe mouri—li te pran non Maria Cordero, abitye itilize non Rosa—paske reaparèt li t ap mennen li dirèkteman nan prizon. Se kèk zanmi Oscar ki te ede falsifye papye pou li, men Fe pa t janm kite tèt li parèt an piblik, sitou devan moun ki te soti lwès, ki te kapab rekonèt li.

Sèl chimen sòti se te Camarioca, yon ti vilaj pechè sou bouch rivyè ki pote menm non an, ant Matanzas ak Varadero. Oscar te resevwa apèl frè li, Ricardo, ki se biznisman Miami, ki te kite Kiba depi lontan. Ricardo te di Oscar li te lwe yon bato, l ap rive Camarioca mwa pwochèn. Oscar te kontan, li t ap panse sou pitit gason li ak bebe ki pral fèt—paske Rosa te ansent—epi aswè sa a, pandan yo t ap manje kochon ak diri, pwa, bannann, ak tomat, fanmi Sosa yo te pale avni Ozetazini. Fe te dwe vini tou, paske kounye a li se fanmi—li menm ak Rosa te vin fòtman atache—epi Ricardo te pwomèt sponsorizasyon. Anplis, Oscar te fè konfyans Fe, epi li te vin tèlman pre Carlito, k ap gen disèt an, ki rele li “tati.”

Oscar te ale Santiago pou ranje papye ofisyèl yo. Byento, yon fonksyonè gouvènman te vini sou fèm lan, li te rele tout moun pa non, li te fè yo konnen lè yo pral pati ap pwoche. Li te antre, li te pran lis tout sa yo posede, li te fè konnen tout ap retounen Bay Leta. Sa te pase pi rapid pase sa Oscar te panse, paske denmen, fonksyonè a te retounen ak militè pou pran tout bèt ak tout rekòt. Fe te kriye anpil lè li te wè kamyon an t ap pote ti mouton li renmen an—kounye a li te gran—e li te santi menm doulè ak lè Orlando te arete oswa Lissette te kite kay la. De bò pa li, Oscar te deja antere chenn an lò grandpè li a ak kèk lòt eritaj, pou pitit li yo oswa pitit pitit yo, oswa pou pesonn pa jwenn yo. Sa te fè li vin pi anraje sou leta a.

Anplis, fonksyonè a te pase lòd pou yo abandonnen kay la denmen maten. Malgre te rete yon semèn anvan Ricardo rive Camarioca, li te di se pa pwoblèm leta, li vle kay la vid anvan solèy leve. Aswè sa a, Oscar te rele zanmi sou fèm ki toupre, ak moun Santiago, men tout moun te refize, paske CDR lokal yo te avèti yo ke bay abri pou moun k ap kite peyi a se krim. Li te rele Havana, e se la Fe te vin pran gwo kè sote—men se te sèl opsyon: al rete kay yon kouzen Oscar ki pa twò lwen ansyen kay Fe a. Yo te pran tren rive Havana, yo te antre kache.

Fe pa t oze pran lari, men li te vle konnen sa ki te pase ak ansyen kay li a, kiyès k ap viv ladan l, li te swete tou reprann foto fanmi li ak bijou li te kache andedan miray la. Oscar, kòm moun pa rekonèt li, te dakò pase toupre. Men si CDR la te bare l, sa t ap mete kouzen an an danje, paske li pa t anrejistre envite yo. Kouzen an te opoze, men Oscar te pwomèt disrè, li te fini pa aksepte.

Oscar te sot anko, aswè, kòm solèy la t ap desann, pou l eseye pa parèt suspect, men pi li te pwoche kay Bustillo yo, pi lari a te vin plen moun, jiskaske li te bloke anndan yon foul. Li te vin pè lè li te aprann foul la, ak Candi Rodriguez kòm chèf, t ap mache dirèk sou kay Orlando Bustillo. Li te wè wòch nan men mesye yo, epi ze pouri ak legim pouri nan men fanm ak timoun. Pou pa demaske li, Oscar te pran yon wòch sou tè a, li te rantre nan foul la, li te rele menm imilyasyon ak yo.

“Kiyès nou prale chèche?” yon mesye ak yon kle angla te mande.

“M pa konnen,” yon lòt te reponn, li menm li te mache ak yon timoun sou zepòl li, ki te pote ze. “Men m swete yo pa ta fè nou jete ze, sa se manje maten nou.”

“Voye yon ze, apre sa voye wòch.”

Oscar te tande konvèsasyon ki di se kay Doktè Orlando Bustillo k ap vize, paske li swadizan pral kite Kiba pa Camarioca.

“Vèrm!” foul la t ap rele.

“Vèrm!” Oscar te rele tou.

“Bondye!” yon lòt te di, preske sou tòn ba. “Se yon bon mesye ki rete la. Li te geri ekzem sou janm mwen sa gen dis ane... Men gad sa n ap fè yon doktè!” Epi l te rele ankò, “Vèrm! Vèrm! Vèrm!”

“Li te fouye tonb papa m,” yon lòt te ajoute. “Bondye beni l… Vèrm!”

Piga Oscar te eseye pale ak Orlando, li t ap leve sispisyon, kidonk li te retounen kay kouzen an san l pa di Fe sa l te dekouvri. Li te sèlman di li pa t ka pwoche kay la.

Men, verite a te fòse soti lè yo te rive Camarioca. Apre tout verifikasyon ak anbake, Oscar, sou bato Ricardo a, te remake Orlando sou yon bato pechè pa lwen. Li te di frè li pou pwoche kote pechè a. Fe, okòmansman, pa t kwè sa Oscar te di, men lè li te wè Orlando ak de je l, li te fini pa rekonèt mari l, ki te vin pi gran, bouke, ak estomake. Li te kouri monte sou bato a, pran l nan bra l. Larm te koule tankou flèv, paske chak moun te kwè lòt te mouri. Fe te preske tonbe lè li tande Lissette te vivan, te koresponn ak papa l, epi l ap tann yo lòt bò kanal la.

Menm si tout moun te abò, otorite Kiba yo te trennen pou bay otorizasyon final, touman dènye pou moun k ap exile yo. Pandan tan sa a, pandan plizyè èdtan, Bustillo yo ak Sosa yo te brase lide, rale koze, epi Orlando te remèsye yo, sitou li te remèsye Bondye. Ricardo te di gen travay pou mesye yo, li te eksplike biznis li. Travay tou te pare pou fanm yo, epi Carlito te ka ale lekòl Belen Jesuit. Gade lavni sa te pote kè kontan, men te gen moun ki t ap mande: “Poukisa lavi pa t toujou konsa?” Chak moun abò te konnen jan Bondye konn bay ak reprann—sitou Fe—men kèk t ap poze tèt yo kesyon, si nou bon, pouki sa nou pèdi sa nou te genyen an? Mistè a te vin pi fon ankò lè yon bato Kiben te pwoche kote Sosa yo te ye, pou di gen erè, Carlito gen laj pou l fè sèvis militè, li dwe retounen sou tè a imedyatman, men rès la ka ale. Konsa, Sosa yo te fè demi-tou, tandiske Bustillo yo te kontinye pou nò; epi Fe, pandan bato yo te distanse, te gade Rosa ki te kouvri ak menm dezespwa li menm te konnen lè li te kouri sot sou chan kann, ak tout aparans yon moun ki te vin vye mil an an menm minit.

-Londres, 2024